चन्द्र कुमार राइ हतुवालि
बुङ्वाखा छाप्ला य़ङ्खान लोन्मा पुङसादाङका चोम्पिचोम्पि किरावाचिआ किरावा यङदा छाचिओ नङ युक्मा पुङमा लिसा । ओसो निपाङ आन्केन्का बुङ्वाखा खिमदा नङ दोत्मा नपुङसिन्का । आन्केन्काछे नदोत्तिन्का बेन्ता खान्नुओ नङ लाम्मालोन्मा खादा रमाकि ? ह्वा–सुम्कालेन हुङ लुमा दोराङा खान्नुओ नङ लाम्मालोन्मा निपाङ । ओसाआ आन्केन्का छाङ अचाअत्मा लिमा दोराङानालो, नङ कादोत्पा निपाङछे हुङदि मान्तेत लिमा दोराङा । खोन्ओसा वाको नङ वात्मा छाप्लाभुङ लोन्मा लिदे बुङ्वाखा खिम ओन्कि किरावा यङदा नङ कावात्चि निपाङछाङ नेक्मा, नोत्मा लि नि अङमिन्मादा तादिसा ।
ओ वात्निओ मिन्मा तादाङका अङका किरावा यङदाओ नङचि खोम्मा पुङ्सुङचङ । उन्चित्को लोन्मा दोत्याङ निकि पुङसाङचङ । ‘आ माङ ओसो सिन्मायु दुमछे पाक्मा दोत्याङ’ नि खामिन्मा लिसा । मो पाक्मा पुङ्सुङ । मोदेङ दुवाछा ओन्कि मेछाछाओ देत्नि नङ वात्मा लि निकि आप्पिआङा छाप्मा लिदे चलोक खान्नु नि मिन्मा लिसा । वात्नि तेप्सा–तेप्सा खाराङहिदाना अक्तेत खिप्लाभुङ्ङा लोन्मा लामदा ताला ।
छाप्ताङाहिदा दि तुप्मा लिसा ?
ओ छाप्लाभुङ लोन्मा काचि किरावा छाचिओ नङ वात्सा किरावा यङ रात्मा मिन्मा युङाङा । वात्निङा नङानोसा छाप्सा खात्ताङा हिदा दि सिन्मा लिसानालो ओ काचिआ अक्तेत ओन दुम माआङ बड्ढेकातेत काचिचि मुमा लि नि मना सिन्मा लिसा । ओ नुवाक काचिचि निपाङः
क) नङ वात्मा निओना अढिवाङ दुम-
नङ निओ दुम अढिवाङ मारा इ । ओसाङा मो मना साङ निकि सिन्मा लि । नङ मात्द़ङ ओ हेन्खामादा अङ्का दित्छा अयुङनिन्वा लुङा । खोन्ओसाङा नङ वात्मा निपाङ संविधानदा हाङछामिचिओ नङ वात्मा हाङसावा (हक, अधिकार) पमा लि । ओ हाङछा ओ हेन्खामादा पुक्मा लिसिन्छे टोक्मा लिओ हाङसावा पमा लि ।
ख) नङ वात्मा निओना हाङछाप्लादा किरावा यङ छाप्मा-
वाकोदा नङ छाप्मा लिदाङका ओ नङ द्याको हाङ तानुछाङ ओ नङ रेत्मा (खारेज) मुमा अरन । ओ आम नङ मान्खोप नि यङमा अरनिन । खोन्ओसा हाङलाम लाम्पाछा हाङछाप्लादा किरावा यङ, नङ रात्मा लि । ओ काचिआ सुम्का राक्दुमतारि ओ नङ हाङछाप्लादा हुयाक दिवा, पापा ओन्कि छुछा (नाति) । छुछाआ नागरिकता, छेन्बिखिम वाकोचिदा काचि मुमा लियाङहिदा दिवाओ नङ छाप्मा लि । वात्नि नङ लाम्पा किरावा यङओ सायाचोङमा पोन्मा लि ।
ग) आन यङ झाराक्चिआ सिन्मा खेङमा लि-
नङ कुम्सुमकि अकुम्निन । नङ युङदाङ्का युङओ युङ । खोन्ओसा नङ युक्मा लिदाङका भेन थुङनान्चिन्ओ सङताङ्वा लि । ओ पोन्सा, फेनान्चिन्सा खात । झाराक्सा बुत्सा, सिन्सा खात्मा लि । ओ योक्दा किरावाआ ओन माआङ, खादा तान्लान खो रिमिचिआ ओ नङदाङकाङा सिन्मा बुत्मा लि । वात्नि बुत्मा लिओ योक्दा ओ अनङ्वा दुमओसा खोचिआछा खेङमा लिनालो ओ नङओ अछङ दुम छे सेन्सा सिन्मा लि । ओ लाम्पाछा किरावा यङ निरिमिचिआ खेङमा, सिन्मा दुम लि ।
घ) सुपि (लाख) भुङ यङ ओदाङकाङा रात्मा लि-
आन्कान किरावा बान्तावा छा मारा फेक (४) सुपि लेका याइन्येन । फेक सुपि मनाआ आन यङदाङका नङ वात्मा पुङसुमनालो आनयङ फेक सुपि हङ, लेत मारा । ओन्का सुपि निओ सोज्जेबाज्जेओ दुम माआङ । ओन्का फेक सुपि यङआना द्याको–द्याको सान्लाभुङ, छाप्लाभुङचि मलोन । अछङ यङमा अरन्मिन । वात्निओसा आन यङदाङकाङा नङ वात्मा लि निपाङ ओ छाप्लाभुङ लोन्मा लिसाओ । खोन्ओसा आयदाङकाङा आन यङदा झाराक किरावाचिआ नङ वात्मा पुङमा लिने ।
चक्नि देकि लोन्मा दोरा ?
बुया हाङआ आन यङओ दुम मुमा मान्लियाङ ओन्कि आन दिवापाचि खोन्लेका ताया सिन्मा मान्लियाङओसा दि–दि यङदा नङ वात्मा लिसाङा । ओहावा हकआ मना धिराओसाङा अङ्का ‘लादिप्मा’ ‘चन्द्र’ लिसाङ । ‘नामहाङ’ ‘सुर्यप्रसाद’ लिसा । ‘बुङ्वाहाङमा’ ‘फूल कुमारि’ लिसा । ओन्यो तुक्लो अचाअत्मा दुम देम इ मारा । वात्निङा आन किरावाचिआना पानिवाङ यङ, गोरा यङ आइमित्ना क्रिस्चियन नङ, हेभेन्लि पाथ नङ दि–दि वात्मा पुङसुमओसा पुक्मानालो सुम्निमा पारुहाङचिओ याम्दाङका । ओन्कि सेवानालो निचिओ । आन्कान देङसुवा छा लिसा खारिन्येन । ओदाङका लोन्मा निपाङ ओ छाप्लाभुङ चक्नि लोन्मा निपाङ हेङमा लिसा । देकिनालो ओ छाप्लाभुङ अकदोङ देङदा लोन्मा लिनालो अक भुङ छाचिओ नङ नियङदा युङमा लिखात । अक्दोङ बुदा लोन्मा लिहिदा अकभुङ छाचिओ नङ आन यङदा युक्मा, बुत्मा लि । ओ अचङपाङ्वा दुम इ मारा निकि सिन्मा तुप्मा लिसा ।
लोन्मादा देम सावा पाक्मा लिसा ?
नुत्छेनालो छाप्मा काचिना लेसुमदाङका नोत इ मारा । मारा वात्नि छाप्मायङआ दुम छाप्लाभुङ लोन्मा नालो छाप्लाभुङओ डिजाइन मुमा डोरा । अहोक्वा सेप छाप मेत्माचि मडोरा ओन्कि प्रेसदा तारुमलामकि छापे मुमा दोरा । ओ काचि निपाङ झारादा लुङ छोन्मादोत । खोन्नुछाङ ओ छाप्ला डिजाइन मुमा निपाङ अफेक्वा छोन्मा मान्दोत । यावा अरुन कुमार राइआ मोहाङा डिजाइन मुमा लिसा, सिक्टन निछाआछा मोहाङा फामा लिसा । सुरज निछाआछा मोहाङा फामा लिसा । प्रेसदाना मान्छोन्माङ अलोननिन्ङे ।
धानाउ ओन लिसादेङ प्रेसदा पमा निपाङ ओयामोया दुम मुमा लिसा । देम्सा बुया दुम मुमा लिसाहिदा अङ्का फानाने नि लोमा लिसा । हान प्रेसदा खात्मा लिसा ता अचो ङायुवा कुम्मा अपुङसा । अङ्का आभोरादा छुक्टाङ– ना प्रेसदा खात्मा ना वाइवेत युङमा । देम्साना फेसबुक भेप्लो अचाअत्मा दुम छा मुमा लिसा । खोनङा नुछाङ प्रेसदा खात्मा दुम लिसा देङ ओदा अनुवाक मिन्मा कामिन यावाछाचिछे मलोन्ता मारा । अचो रमाआ फामा नपुङसाङ । देम्सा अङ्का खामित्मा मान्लिचिओ यावाछाचिआ फेसबुकदा अखाकिङा फामा लिसा । ओनदाङकाना अङ्का ढुक्का लिसाङ कि लोन्मा लिसा ।
लोन्ताचिआ देङ दे दे दुमचि मलोन्ता ?
क) अलुङ छसा ?
ओ नङ छाप्लाभुङ लोन्मा निपाङ टुक्लो काचि मुमा लिसा । अङ्का युङ्ङा मकवानपुरदा छाप्लाभुङओ काचि यलाखोमदा । अङ्का देम्कादुक बान्मा खात्मा काचि मुमा लिसा । ओ अङ्का अखिप्नङ । ओ याङ खिप्मा ओन्कि थाङमा बान्मा काचि मित्साना ओ काचि मुमा अङ्का निपाङ फाइदा मात्दङ । खोन्ङा नुछाङ ओ काचि मुङनालो साप्टेन नङ तोम्मा काचि लि निकि ओन बुया खात्तुङओ । छेन्बिदा हाक्मा निओ परना ओ काचि मान्मु युङमा अङ्का नुलोक लिङा मारा । वात्नि चसा, लिसा लोन्ताओ ओ छाप्लाभुङ अलुङ छसा नि एन्मा लिओ योक्दा ओन्कि कोइसा तुक्लो फावा चामा लियाङ नि लोमा लिओ बेन्ता ना अङ्को ताङसुरुक बान्खात ओन्कि मिन्ङा हान तायाङओ बेन वाको काचि अङ्का अमुनङ ।
ओसो अलुङ अङ्का प्रेसदाओ मना ओन्कि छाप्लाभुङ काछाप, कालोन यावाचि ओ यायोक्दाङा युङसाओ । मयङा नङ वाको दुमदाछाङ छओ, नोत्ओ अलिनिन । नङ न्योना हङिन, सन्दानतारि युङओ दुम ए । वात्नि यायोक पमा, लोमा लिसा । अङ्काछा मिनाङ, अनुत्छे । देम मनाचि नङ वात्मा मसकि नङ मलाम कि त धित्मा अलिनिन, ओदाना तोत्तोत्वा नङचि बुदा खाङमा टोक्मा लि । चाहा मुन्ओ वाङा नङचि मयाक्याङ । आन्कान नङ वात्मा थाप्सङ मुनहिदा अभुङ–अभुङ खात्खाउ मुमा रन्ओ । झाराक्सा सिन्मा बुत्मा लिओ खान्नुओ नङ युङमा निपाङ सुम्का बोम ५० कायाङ खात्खाउ मुमा छसा नि यङमाना अक्चित मान्खोप हे । ओ छाप्लाभुङ निओ नि छाप्लाभुङनेन टोङमा अनुनिन हे वा लुङा अङ्काना । ओन ओसाआ ओ नङ वात्मा छाप्लाभुङ छसा नि यङमा अनुनिन्वा लुङा अङ्काना मारा ।
ख) कागजा नोत्ओ पाक्मा लिसाकि ?
ओदा पाआओ कागजा ओम्पि कागाजा ओन्लेकाङा अलुङ छयाङओ । ओ कागजाछाङ अङ्का छेन्तुङओ माआङ । प्रेसदाओ अढुवाआङा ओ नु नि यङा कि पाआओ । आइमित वाको कागजाङा चलोकरङ याङमा लियाङओ रछ । खुवात्नि यायोक पमा लिसा कि अङ्काछाङ वाको कागजा याङमा लिसाओ । ओ कागजा खाङमा बानि मान्लि युक्तिनकि ओन मारा । इदेङ–इदेङ बानि लिसा खारिन मारा । मोनहिदा चोम्पि–चोम्पि सिन्सा खात्मा लि ।
छाऩङछा वात्मा चिन्मा लिसा चिआ
ओ राइ बान्तावा भाषामा बालबालिकाको नाम निओ छाप्लाभुङ लोन्ता देङ ओ छाप्लाभुङओ फामायुदा मिन्ङाङा चुक्लोदा २० कापाङ लेका छाचिओ नङ वात्मा लिसा चिआ । वात्निङा देम वात्मा निपाङ मचुम्नानान्चिनओ खासिन्मा लिसायुङसा । ओ खाङसा मिन्मा लियाङ अक्छा हवाङचिओ चाअत ओन्कि खान्अत्मिन्मा दुमआ माआङ अक्छा हवाङ नु मिचिनङ कामु यावाछाचिओ दुमआ ओ किरावा यङ रात्सा किरावा नङ वात्मा, छाप्मा लियाङओ दुमआ तुक्लो अङ्कोङ चा, नङा नोमा लि । मिन्ङा हान तायाङओ पउ (१०) दोङदा ओ छाप्लाभुङओ फामादा १० भोम किरावाचिओ किरावा यङदा नङ युङमा लिने । ओ अङ्को पारुहाङ सुम्निमादा दोङ–दोङ, लेन–लेन ओन्कि बेन–बेनदा सेवा मुङा ।
छाप्लाभुङ खादा खित्मा तोक्तुम ?
आइमिततारि ओ छाप्लाभुङ इन्मा निपाङ खोन्लेका फेमा मान्लियुक । मना–मना फाकाफा मुसा इन्मा लियाङ । वालिमदा लोन्ताओ ओ छाप्लाभुङ आयतारिदा ५० कातेत लेकाओन इन्मा लिसायुङसा । झारा १ भोम लोन्ताओ छाप्लाभुङ आइमिततारिदा ५० कातेत न्यो देमकि । ओन्को आन्केन किरावा बान्तावा ४ सुपि याइन्येन् । खाउमोक १ भोम देम्खा इन्माचिन्माओ ?
अङ्का मिन्ङाङा द्या मुमाचिओ इ ओन्को छाप्लाभुङचि ? आ अताकावाङा ने मकखात नालो मकखात्ने निछा देत्निहिदा ना मिन्माछा ताला । खोन्नुछाङा काले कासिन्चिओ निपाङ नालो ओ छाप्लाभुङ तोक्खा खिमचिदा बागबजारदाओ हिमाल बुक्स, जावलाखेलओ राइ बुक्स, सुम्निमा कलेक्सन सेन्टर ताल्छिखेल, ललितपुर ओन्कि बुङ्वाखा काचिखिम खिमदा युङमा लियाङ । ओन्कि अङकासुद्दा छे खानानिन खित्मा तसन्लो यङमा तरन ।
लउ हालेत्दा खित खात्सा छानङ वात्तिन्ने । चन्द्र कुमार राइ ‘हतुवालि’ फावादा खात्ओ मिन्मा माआङ यङदा नङ वात्मा लिओ दुम मुसा आनयङ रात्मा दुम मुसा बुदा वाङिन्ने हइ ।
देङदा अङ कोङ मिन्मा
आन्केन्का बान्तावा यङदा काचि कामु मना बुङ्वाखा पुङमा लिसाओ १० दोङ लिमा मुयाङ । आन्केन्काआ आइमिततारि बुङ्वाखादा काचि मुम्काओ आपिओ छेन्बि याङ्सा । आन्केन्काछा अफेक्वा रमा काचिदा वाङिन्कादे अरन्मिन्काओ माआङ । ओ काचिदा आन्केन्का यङ रात्मा पोन्मा निपाङ ओन । ओ छाप्लाभुङओ अलुङ छसा निवा यङसा ओ काचि लेरादे आइमित आनयङ अनुत्छे अक्बोबछे रात्मा मान्लियुक मारा ।
आन्कान्काछा अभुङ–अभुङ रमा रन्काओ मना ङे मारा । खोन्नुछा ङे आन्केन्काआ यङ रात्मा, पोन्मा दुमदाङे वाङिन्का । ३ काभुङ ५० कायाङआ हतुवालि काटोक्पा लिओ माआङ । आन यङदाङका चलोक छाप्लाभुङ लोन्मा सावा पाक्मा निपाङ ओन । लु यायोक पनि ओ छाप्लाभुङ इनामा हामा नि, पनि नि यङमा लिनालो इनामाछे ओ छे मुमा रम । आ हतुवालि छाप्लाभुङ मान्छाप्दा आन्केन्का छाप्सा नोत्लो लोन्सिन्का नि यङमा लिनालो आयदाङका अङ्का छाप्मा, छाप्लाभुङ छित्मा लि ।
‘सन्चा छे मान्चा छे’ हतुवालि माइला अबुक मुसा ढुक्का चासा इम्सा युङ, हे देत्नि मोलोक ?
बुङ्वाखा, इखिप १०४ दाङ्का
